Wstęp

Bajka terapeutyczna – kilka słów wprowadzenia

Literatura ma swoje godne miejsce we wprowadzaniu młodego człowieka do życia i jej aspekt wychowawczy był podkreślany przez pedagogów od wieków. Teksty wierszowane i proza pomagały w poznawaniu świata, zasad panujących w danej grupie społecznej, wartości, emocji….. Historie ludzkie były często wskazówką pomagającą w odnalezieniu własnej drogi, zrozumieniu siebie i innych ludzi. Termin i definicja biblioterapii pojawiła się na zachodzie Europy na początki XX wieku. Badania nad wpływem literatury na reakcje czytelników badał już M. Rubakin w 1919 r. w Lozannie, dając podstawy biblioterapii jako skutecznej metody terapii w pracy z osobami zarówno zdrowymi, jak i chorymi. [Milewska, 2002] 

Metafora, bajka, baśń, mit, opowiadanie, historia i w końcu książka mają swoje miejsce w praktyce terapeutycznej od dawna. Wykorzystywane są z dużą skutecznością przez psychoterapeutów, terapeutów, arteterapeutów, wychowawców czy opiekunów.

Jak twierdzi Wita Szulc biblioterapia jest dziedziną interdyscyplinarną i angażuje specjalistów z różnych dziedzin. Są to zwłaszcza nauczyciele, wychowawcy, bibliotekarze, terapeuci, pracownicy socjalni, psycholodzy, lekarze. 

Bajki terapeutyczne, dedykowane dzieciom, są sposobem na obniżenie ich lęku, zredukowanie problemów emocjonalnych i wsparcie w trudnych chwilach. Są narzędziem do zrozumienia zachowań innych oraz lepszego poznania siebie. To też droga do zmiany – swojego postępowania, w przypadku występowania zachowań nieakceptowanych społecznie, obrazu siebie, sposobu komunikowania się ze światem oraz zmiany w wybranym, obszarze.  

Metafora działa miękko, powoli i może uruchamiać procesy osobotwórcze młodego człowieka.

Bajka terapeutyczna wywodzi się z przestrzeni arteterapii, warto więc sięgnąć i do tej definicji. Słowo „arteterapia” składa się z dwóch słów: arte (łacina) – sztuka oraz therapeia (greka) – przywracanie zdrowia, leczenie, opieka, terapia. 

Odwołam się do definicji arteterapii Mariana Kulczyckiego z 1990 r. przytoczonej przez Wiesława Karolaka: Arteterapia stanowi układ poglądów i czynności ukierunkowanych na utrzymanie i/lub podnoszenie poziomu jakości życia ludzi przy pomocy szeroko rozumianych dzieł sztuki i uprawiania sztuki. Głównym zadaniem tak rozumianej arteterapii jest optymalizacja jakości życia, co oznacza, że arteterapia wiąże się z zapobieganiem trudnościom życiowym, a w przypadku ich występowania ze zmniejszeniem ich ciężaru i przezwyciężaniem przeszkód w wymiarze doraźnym, sytuacyjnym. [Karolak 2014].

Zawiera ona ważne tezy, które są podstawą koncepcji książki „Koza Szczęścia” i zawartych w niej propozycji do pracy.  

Baśnie i bajki wykorzystywane są przez biblioterapię, którą współcześnie definiuje się jako stosowanie literatury lub poradników w terapii w sytuacjach stresu, po traumatycznych wydarzeniach czy w zaburzeniach nastroju, osobowości, ale także w celu stymulacji rozwoju lub poprawy jakości życia. [Molicka, 2011].  

Jak twierdzi Maria Molicka [Molicka 2005] zadaniem biblioterapii jest:

– budowanie zasobów osobistych,

– wspieranie w sytuacjach trudnych,

– oddziaływanie terapeutyczne.

Baśnie i bajki dla terapii odkrył Bruno Bettelheim, głoszący m.in. pogląd, że zawierają one klucz do poznania psychiki człowieka. Ich terapeutyczna funkcja możliwa jest z następujących powodów:

– oswajają z sytuacją zagrożenia (powtarzanie baśni, wracanie doń wielokrotnie daje poczucie bezpieczeństwa, sprawowania kontroli i pokonywania ich)

– pozwalają na kompensację niezaspokojonych potrzeb, tym samym obniżają napięcie

– rozwijają myślenie życzeniowe, stymulują marzenia

– budują nadzieję i optymizm, dają siłę do działania, a szczęśliwe zakończenie umożliwia odraczanie gratyfikacji”.

Należy jeszcze dodać, że oddziaływanie terapeutyczne bajki terapeutycznej często polega na obniżeniu lęku przed sytuacją trudną w której dziecko jest, w którą wchodzi, lub której się spodziewa wyobrażając ją sobie na swój dziecięcy sposób. Ważna jest tu praca z wyobraźnią, podsuwanie skojarzeń i obrazów, które pozwolą obniżyć lęk, ponieważ często samej sytuacji nie można zmienić. Bajka terapeutyczna uczy też nazywać uczucia i pomaga nadać im treść. Zwraca uwagę, że podobne problemy mają również inne dzieci, co często stanowi pocieszenie i przynosi ulgę. Na pewno literatura w procesie zmiany jest dobrym punktem wyjścia do dyskusji i działań w obszarze choreoterapii, teatroterapii i dramoterapii, muzykoterapii czy sztuk wizualnych.

Rodzaje bajek terapeutycznych

W literaturze przedmiotu wyróżnia się trzy rodzaje bajek  w zależności od funkcji  jaką pełnią – bajki relaksacyjne, psychoedukacyjne i psychoterapeutyczne.

Bajka relaksacyjna oparta jest na wizualizacji i jej celem jest wyciszenie i relaks. Jak twierdzi Maria Molicka, w tej bajce powinny pojawić się elementy uspokajające i rozluźniające, wywołujące stan bezpieczeństwa i spokoju, a po odpoczynku powrót energii. Bajki relaksacyjne są spokojne, pozbawione dynamicznej akcji. Ważne jest spokojne tempo czytania bajki relaksacyjnej. Podobnie jak w przypadku relaksu z elementem twórczej wizualizacji, odbiorcy powinni znajdować się pozycji sprzyjającej rozluźnieniu mięśni, a spokojny, łagodny, rytmiczny głos czytającego sprawi, że oddech odbiorcy wyrówna się i pogłębi. 

Bajki psychoedukacyjne pomagają identyfikować i nazywać emocje, rozwijają inteligencję emocjonalną. Pokazują nowe, korzystniejsze zachowania, dzięki czemu dziecko (słuchacz) może odnaleźć nowe, bardziej skuteczne sposoby radzenia sobie w określonej sytuacji. Dziecko identyfikując się z bohaterem bajki oswaja się z trudną sytuacją, może lepiej ją zrozumieć i zracjonalizować problem. Celem bajki psychoedukacyjnej jest identyfikacja emocji i nazwanie ich oraz wyjaśnienie związków przyczynowo – skutkowych między zdarzeniem a doznawanymi emocjami. Następuje racjonalizowanie problemu. Bohater, poprzez swoje działanie pokazuje nowe wzorce skutecznego działania, innego myślenia o sytuacji trudnej, innego odczuwania. Zadaniem tej bajki jest uruchamianie pozytywnego myślenia i zachęcanie do działania.

Najczęściej stosuje się je w profilaktyce, tj. aby przygotować dziecko na sytuację, która może być dla niego trudna i jest związana z jego aktywnością życiową, np. wizyta u dentysty. Stąd zaleca się, aby fabuła bajki była jak najbardziej zbliżona do sytuacji dziecka i wykorzystywała symbole, analogie, porównania oraz metafory, które dają dziecku możliwość wybrania własnego rozwiązania oraz eliminują opór wynikający z podawanych wprost rozwiązań.

Bajki psychoterapeutyczne są poszerzone o wsparcie emocjonalne. Ich zadaniem jest wspomaganie terapii dziecka z zaburzeniami w zakresie funkcjonowania emocjonalno-społecznego. Celem bajki psychoedukacyjnej jest redukcja lęku, wstydu, poczucia winy, złości, gniewu związanych z ubiegłymi negatywnymi doświadczeniami, konfliktami wewnętrznymi czy niskim poczuciem własnej wartości.

Najczęściej głównym tematem tej bajki jest lęk – przed ciemnością, wodą, bólem, zjawiskami atmosferycznymi. Lęk może wynikać z realnych przeżyć lub być wynikiem wyobraźni. Główny bohater (dziecko lub zwierzątko) zmaga się z tymi emocjami, a postacie drugoplanowe pomagają rozwiązać problem, dają wsparcie i akceptację. Akcja bajki osadzona jest w miejscu znanym słuchaczowi – realnym lub baśniowym, jednak obowiązują tam zasady świata ludzi. Celem bajek psychoterapeutycznych jest zastępcze zaspokojenie potrzeb i dowartościowanie dziecka, danie wsparcia poprzez zrozumienie i akceptację, przekazanie odpowiedniej wiedzy o sytuacji lękotwórczej.

Język werbalny bajki

Niezwykle ważny jest język, którym napisany jest tekst. Bajka, a zwłaszcza bajka relaksacyjna, powinna oddziaływać odpowiednimi słowami na wszystkie zmysły: słuch, wzrok i sferę kinestetyczną. Powinna zawierać sformułowania dotyczące dźwięków takie jak: szum liści, śpiew ptaków, szelest traw, skrzydeł motyla (sfera słuchowa), sformułowania pobudzające wizualną część wyobraźni: barwne skrzydła, zieleń drzew, błękit nieba, kolorowy kocyk (sfera wzrokowa) oraz zapach świeżo ściętej trawy, woń kwiatów, słodki smak jabłka lub truskawki, ciepło promieni słonecznych, aksamitny dotyk (sfera kinestetyczna).  Jej celem jest wyciszenie, więc nie występują tu słowa dynamiczne  i „wybuchowe”, a raczej uspokajające.

Bajki terapeutyczne pomagają dziecku zrozumieć wewnętrzny świat własnych emocji, uczuć i postaw innych ludzi, pomaga też zrozumieć, że uczucia same w sobie nie są dobre ani złe. Dlatego werbalna strona będzie sprzyjała wzbogacaniu słownika z tego zakresu.  Zadaniem opowieści terapeutycznych jest wzmacnianie poczucia sprawczości, a do rozwiązania problemu potrzebne jest zaangażowanie głównego bohatera lub bohaterki. Dobra opowieść edukacyjna, psychoedukacyjna czy psychoterapeutyczna musi mieć przede wszystkim dobrą, ciekawą narrację. Opowieść powinna być wiarygodna na poziomie psychologicznym i społecznym. Świat przyrody zarysowany w opowieści współgra z emocjami i przeżyciami bohatera. Jeśli bohater jest spokojny i szczęśliwy, często towarzyszy mu ciepły, słoneczny dzień, z lekkim wiaterkiem, delikatnym szumem liści… Gdy bohater smuci się lub cierpi, świat przyrody podąża za jego emocjami – niebo się chmurzy, drzewa targane są wiatrem, zaczyna padać deszcz. Nasilenie się trudnych emocji, spotęgowanie napięcia, kulminacja wydarzeń sprawia, że deszcz przybiera na sile, drzewa targane są wiatrem, czasem uderzają złowieszczo o okna, niebo jest ciemne i groźne. Ta metafora emocji bohatera sprawia, że jeszcze łatwiej identyfikujemy się z jego emocjami i rozumiemy je na poziomie pozawerbalnym. Plastyczność opisu, uruchomienie języka wizualnego, słuchowego i kinestetycznego, prowadzi wprost do polisensorycznego odbioru bajki, a w przypadku działań w obszarze arteterapii, daje możliwość wielozmysłowych oddziaływań terapeutycznych. W ten sposób język werbalny stymuluje wizualizacje, jednocześnie uruchamiając wszystkie zmysły dziecka. 

Język wizualny w arteterapii i biblioterapii.

Rysunek jest ważny dla emocjonalnego rozwoju dziecka. Bernadeta Didkowska [Didkowska B., 2011]  twierdzi, że narzędzia do rysowania czy malowania prowokują do wyrażania „wszystkiego”. Dziecko identyfikuje się z wydarzeniami przedstawionymi na kartce i dzięki temu rozładowuje napięcia i lęki. Ilustruje swoje przeżycia, dzięki temu terapeuta/rodzic, może je lepiej zrozumieć. Po nadto rysunek stymuluje myślenie [Limont W. 1994], jest ważny dla rozwoju tożsamości i sprzyja rozwojowi obu półkul mózgowych: lewej – werbalno-analitycznej i prawej – wizualno-przestrzennej. Rysowanie pozwala więc aktywizować funkcje prawej półkuli. 

Obrazy, bez względu na to czy powstają w wyobraźni, czy na papierze, pełnia ważną rolę w praktyce terapeutycznej, gdyż poprzez działalność artystyczną pacjenci wyrażają swoje samopoczucie, reagują na jakieś wydarzenie lub doświadczenie lub doświadczenie i pracują nad zmiana emocji lub zachowania. (…) Prace plastyczne pozwalają na eksperymentowanie  z pożądanymi zmianami za pomocą rysunku, malarstwa lub kolażu. Oznacza to, że realizując formę wizualną można fizycznie zmieniać i modyfikować swoją pracę artystyczną oraz zmieniać nastawienie i myślenie o sytuacji, której dotyczy praca.